Na oko sto kilometara južno od Beograda nalazi se Kragujevac – centar Šumadije i Pomoravlja, četvrti grad po veličini u Srbiji. Pouzdan znak da ste stigli u nekadašnju prestonicu Srbije jeste novosagrađeni krst, na čijoj se poleđini nalazi ikona „Sveti Georgije ubiva aždahu“, koja predstavlja gradsku slavu i, naravno, sveca zaštitnika grada.
S padom srpske srednjovekovne države pod tursku vlast ovo „pazarište“ afirmiše se kao veoma značajno naselje. Sa nazivom Kragujevdža ili Karagovindža, prvi put se pominje 1476. godine u turskim zapisima, koji se danas čuvaju u Arhivu vlade u Carigradu. Smatra se da naziv naselja potiče od ptica kraguja, koji izgledom podsećaju na orlove. To su grabljivice izoštrenih čula, koje su se posle obučavanja mogle koristiti za lov.
Prekretnica u razvoju grada bila je 1818. godina, kada je knez Miloš Obrenović, na skupštini Narodnih starešina, u manastiru Vraćevšnica, proglasio Kragujevac za prestonicu. Naselje se ubrzano menja, grad se urbanizuje, teritorijalno širi i postaje politički, kulturni, prosvetni, zdravstveni, vojni i privredni centar Srbije. Grade se privatne kuće i brojne ustanove sa obeležjima narodne arhitekture, od kojih neke i danas postoje. Ulice se kaldrmišu i osvetljavaju karbidnim i petrolejskim lampama, a kuće se, po Miloševoj naredbi, pokrivaju crepom umesto slamom.
Prestonica je 1841. godine premeštena u Beograd, što kao posledicu ima smanjenje broja stanovnika u Kragujevcu, jer brojni činovnici odlaze za poslom. Međutim, Kragujevac ostaje važan politički centar, u kome se održavaju sve važnije skupštine, pa iz tog vremena potiču stihovi:
„Beograde, uzalud ti hvala,
kad je tebi Kragujevac glava!“
PUT ZA UPOZNAVANJE GRADA
Najbolji način da upoznate Kragujevac, jeste da obiđete sva značajna mesta, čujete zanimljive priče iz života grada i iz doba Miloševe vladavine. Obilazeći staro gradsko jezgro saznaćete kako je tipično turska palanka sa kaldrmisanim ulicama, ćepencima, sarajima i džamijom, „na putu beogradskom, udaljena od Carigrada 19 dana“, postala prestonica.
U toj priči, vezanoj za Milošev venac, najčešće se kreće od Stare (Pridvorne) crkve, koja je podignuta 1818. godine, na mestu gde je nekada bilo groblje. Kao ktitor ovog hrama, knez Miloš Obrenović nije žalio sredstva, angažujući najbolje majstore za izgradnju crkve, ali je to ipak arhitektonski skromna građevina, jer nije smela biti veća od džamije koja se nalazila kraj Kamene ćuprije. Tek 1929. godine oglasilo se prvo zvono u drvenoj priprati, čiju je dogradnju Miloš pravdao potrebom da narod ima gde da se skloni kada pada kiša.
Iznad kamenog mosta, kojim je Miloš dolazio u crkvu, nalazio se Knežev dvor, koji se sastojao od tri celine, Šarenog konaka, Kneževog dvora i Amidžinog konaka. Šareni konak zapravo je konak kneginje Ljubice (harem), gde je ona živela sa dvorskim damama i sinovima Milanom i Mihailom, i gde se nalazila dvorska kuhinja (odžaklija). Sin Milan, kome je pripadalo nasledno pravo, živeo je na spratu Šarenog konaka, koji je ime stekao po brojnim slikama koje su se tamo nalazile.
OSEĆAJ ZA UMETNOST JEDNOG KNEZA
Knez je živeo u Kneževom dvoru, gde su se na prvom spratu nalazile njegova kancelarija sa bakrorezima, zastava iz Drugog srpskog ustanka i slika kneza u prirodnoj veličini. Budući da se pominje kako je knez bio nepismen, veoma je zanimljivo da su baš tu, na njegovom dvoru, igrane prve pozorišne predstave, da je osnovano prvo pozorište, te da su na dvoru postojale: prva biblioteka, prva škola crtanja i prva galerija. Pored pozorišne umetnosti, Miloš je bio veliki poklonik muzike, pa se tako 1831. godine osniva Knjaževsko-serbska banda, pod vođstvom kapelmajstora Josifa Šlezingera.
Od tadašnjeg dvorskog kompleksa danas je ostao sačuvan samo Amidžin konak. Ta građevina tipičan je predstavnik balkansko-orijentalnog stila, jer evropski uzori nisu bili dozvoljeni u Osmanlijskom carstvu. Pored domoupravitelja i ostale muške posluge, u toj zgradi živeli su i „kavazi“, koji su predstavljali Miloševu ličnu gardu.
U Miloševo vreme osnovane su prva osnovna škola, prva gimnazija 1833. i Licej 1838. godine (preteča Beogradskog univerziteta). U stilu akademizma 1888. godine, gradi se zgrada današnje Prve gimnazije, koja predstavlja vrhunac našeg graditeljstva 19. veka.
MERA GREHA – KRUŠKA
Miloš će ostati poznat i kao osnivač Serbske kancelarije, prve sudsko-pravne ustanove u Srbiji 1820. godine, mada je opšte poznato da je presude uglavnom donosio sam, po svojoj volji i sprovodio ih vešanjem o čuvenu krušku, koja se nalazila u pijačnom parku ili batinanjem na klupi posebno sačinjenoj za te namene. Ipak, ustanovljenje sudske delatnosti dovelo je do izgradnje Palate okružnog načelstva, građene od 1903. do 1907. godine, u stilu neorenesanse. Objekat je projektovao profesor Nikola Nestorović i u svojoj masivnoj simetričnoj kompoziciji smatra se najreprezentativnijom zgradom u istoriji Kragujevca.
Na mestu stare pošte, 1887. godine sagrađen je najsavremeniji hotel na Balkanu, „Takovo“, nazvan po varošici u kojoj je Miloš, na Cveti, 11. aprila 1805. godine, započeo Drugi srpski ustanak.
Krug Miloševog venca može se zatvoriti zgradom uprave Vojno-tehničkog zavoda iz 1926. godine, koja se nalazi na Trgu topolivaca, a građena je u stilu „škole lepih umetnosti“. Ova zgrada predstavlja deo celine nekadašnjih fabrika oružja i fabrike automobila, u kojoj je proizvedeno i 960.000 čuvenih „fića“, koji predstavljaju treće najprodavanije vozilo u Evropi (posle Folksvagenove „bube“ i „sitroena 2CV“).
Pored memorijalnog parka Šumarice, koji svakako treba posetiti, pored muzeja i galerija, u Kragujevcu se nalazi i prvi javni Akvarijum, u kojem se mogu videti ribe, vodozemci, gmizavci i različite vrste beskičmenjaka sveta.
Zbog svega toga i zbog onoga što nije moglo da stane u ovaj tekst, Kragujevac, savremeni industrijsko-trgovački centar i zavičaj srpske državnosti i kulture, svakako treba ne samo posetiti već i duže boraviti u njemu kako biste ga bolje upoznali.
Tekst: Jasmina Marković Milenković
Fotogafije: Zoran Petrović
